تصوف در آفریقاتصوف در قرن پنجم از طریق اندلس وارد مغرب ( مراکش ) شد و از آن‌جا به دیگر سرزمین‌های افریقایی راه یافت. [۱]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۷۷، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۲]
عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ المغرب العربی، ج۶، ص۹۳، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
فهرست مندرجات۲ - علل گسترش تصوف در افریقا ۳ - محبوبیت صوفیه ۴ - اعتقاد مردم افریقا به صوفیه ۴.۱ - اعتقاد حاکمان به صوفیه ۴.۲ - مخالفت با صوفیه ۵ - تدریس آثار صوفیانه ۶ - التزام به شریعت صوفیان ۷ - نقش صوفیه در تبلیغ اسلام ۸ - مرکز علوم دینی بودن زوایا ۹ - رابطه تصوف و مهدویت ۱۰ - نقش صوفیه در تحولات سیاسی ۱۱ - مقابله صوفیه با جور و استعمار ۱۱.۱ - قیام شیخ شابیه ۱۱.۲ - قیام صوفیان ریف ۱۱.۳ - مبارزات ضداستعماری صوفیان ۱۱.۴ - موافقان استعمارگران ۱۱.۵ - اندیشه اتحاد اسلامی ۱۲ - طریقه‌های صوفیه در افریقا ۱۲.۱ - طریقه خاندان وَزّانی ۱۲.۲ - ترتیب تقدم طریقه‌ها ۱۲.۳ - طریقه‌های پرطرفدار ۱۳ - قادریه ۱۳.۱ - برنامه‌های قادریه ۱۳.۲ - شیوخ مهم قادری ۱۳.۳ - ضعیف شدن قادریه ۱۳.۴ - عقیده مردم درباره عبدالقادر ۱۳.۵ - انشعابات قادریه ۱۴ - شاذلیه ۱۵ - طَیبیه ۱۶ - زَروقیه ۱۷ - ختمیه یا مَرغانیه ۱۷.۱ - تاریخچه تشکیل ختمیه ۱۷.۲ - گستره نفوذ ختمیه ۱۷.۳ - اقدامات سیاسی ختمیه ۱۸ - جَزولیه ۱۸.۱ - نقش سیاسی جزولیه ۱۸.۲ - عیساویه ۱۹ - سَمّانیه ۲۰ - رحمانیه ۲۱ - مجذوبیه ۲۱.۱ - مجذوبان مشهور ۲۱.۲ - مؤسس مجذوبیه ۲۱.۳ - ورود مجذوبیه به سیاست ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع ۱ - گسترش تصوف در افریقابه رغم تحریم آثار متصوفه ، بخصوص آثار غزالی در شمال افریقا، تصوف در دوره مرابطون (۴۴۷ـ۵۴۱/ ۱۰۵۵ـ۱۱۴۶) در این سرزمین گسترش یافت و در دوره موحدون (۵۱۵ ـ ۶۶۸/ ۱۱۲۱ـ۱۲۶۹) صوفیان بزرگی بخصوص در مغرب ظهور یافتند. [۳]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۷۷، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
۲ - علل گسترش تصوف در افریقابرخی دلایل عمده نفوذ و گسترش تصوف در افریقا عبارت‌اند از: بیزاری مردم از خشونت و فساد و اوضاع آشفته اقتصادی در دوره مرابطون و موحدون، اشتغال علما و فقها به امور دنیوی و اعمال و رفتار مقبول شیوخ صوفیه و نفوذ معنوی آنان. [۴]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۷۸ـ۳۹۱، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۵]
عبداللّه ناصری طاهری، مقدمه ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال افریقا: از آغاز تا ظهور عثمانیها: تهران ۱۳۷۵ ش، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۷.
[۶]
عبداللّه ناصری طاهری، مقدمه ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال افریقا: از آغاز تا ظهور عثمانیها: تهران ۱۳۷۵ ش، ج۱، ص۳۴۲.
۳ - محبوبیت صوفیه۴ - اعتقاد مردم افریقا به صوفیهتوجه و اقبال به صوفیان چندان بود که مردم در هنگام وقوع بلایا و حوادث طبیعی ، برای شفای بیماری‌ها و رفع گرفتاری‌ها و نیز برای تظلم از حاکمان ، به صوفیان رو می‌آوردند؛ ازین‌رو، سالانه فتوح و هدایای بسیاری به آنان داده می‌شد و بدین ترتیب، صوفیه گاه به مال بسیار دست می‌یافتند. [۷]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۷۷، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۸]
عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ المغرب العربی، ج۶، ص۹۳، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
[۹]
حسن علی حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، ج۱، ص۴۷۶ـ۴۷۷، قاهره ۱۹۸۰.
۴.۱ - اعتقاد حاکمان به صوفیهجایگاه خاص صوفیان نزد مردم، موجب شد که حکام نیز در ایام صلح درصدد جلب حمایت و توجه مشایخ برآیند و به هنگام جنگ به آنان متوسل شوند. [۱۰]
حسن علی حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، ج۱، ص۴۷۷ـ ۴۷۸، قاهره ۱۹۸۰.
۴.۲ - مخالفت با صوفیهاین محبوبیت و نقش سیاسی و اجتماعی صوفیان، موجب ترس و نگرانی حکام و فقها می‌شد، زیرا برخی صوفیان از آن برای دعوت به خود و ادعای مهدویت استفاده می‌کردند. [۱۱]
حسن علی حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، ج۱، ص۴۷۹، قاهره ۱۹۸۰.
[۱۲]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
اوج مخالفت با صوفیه در مغرب و اندلس ، آتش زدن آثار آنان در مساجد بود. [۱۳]
حسن علی حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، ج۱، ص۴۵۱ـ۴۵۲، قاهره ۱۹۸۰.
البته در سِجِلماسه و فاس، علمایی مانند ابوالفضل یوسف بن محمد بن یوسف (متوفی ۵۱۳) معروف به نحوی، با این عمل مخالفت کردند. [۱۴]
حسن علی حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، ج۱، ص۴۵۳، قاهره ۱۹۸۰.
۵ - تدریس آثار صوفیانهبه رغم مخالفت برخی فقها با صوفیان، از همان ابتدا در افریقا بخصوص در مراکش ، متون صوفیانه در مدارس و دیگر علوم دینی در زوایا ( خانقاه‌ها ) تدریس می‌شد. [۱۵]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
به نوشته ابن بطوطه [۱۶]
ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ج۲، ص۷۴۴، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
در سده هشتم، در دربار پادشاه مراکش تفسیر و حدیث و فقه مالکی و کتب صوفیه تدریس می‌شد.
۶ - التزام به شریعت صوفیانمتصوفه خصوصاً در اوایل رواج تصوف در افریقا، کاملاً به انجام دادن فرایض دینی ملتزم بودند [۱۷]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۸۶، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
و مریدان و متعلمان در محضرِ صوفیانی که جامع تصوف و فقاهت بودند، جمع می‌شدند.
برخی از این صوفیان عبارت بودند از: احمد بن مخلوف شابی اهل تونس ، مؤسس طریقه شابیه در قرن نهم؛ احمد بن قاسم تادْلی (متوفی ۱۰۱۳) ملف حدود هفتاد کتاب در تصوف و مناقب صالحان؛ عبدالرحمان بن محمد فاسی (متوفی ۱۰۳۶)، مؤسس یکی از زوایای مهم فاس که مرکز تعلیم و تربیت علماو صوفیه بوده است؛ محمد بن ابی بکر دَلاّئی (متوفی ۱۰۴۶) پیرو طریقه شاذلیه که از محدثان بود و علمای مراکش در محضر وی حاضر می‌شدند؛ محمد بن ناصر دَرعی (متوفی ۱۰۸۵) که مریدان و متعلمان بسیاری از صحرا و سودان به زاویه او می‌رفتند. [۱۸]
محمد حجی، جولات تاریخیّه، ج۲، ص۴۸۴ـ ۴۸۵، بیروت ۱۹۹۵.
[۱۹]
محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، ج۱، ص۱۰۴، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
[۲۰]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۹۳، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
۷ - نقش صوفیه در تبلیغ اسلامصوفیان در تبلیغ اسلام در میان قبایل افریقایی بسیار مؤثر بوده‌اند، به طوری که در برخی کشورهای افریقایی، اسلام رنگی از تصوف دارد. [۲۱]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۲۲۸، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
برخی از صوفیان برای مسلمان کردن قبایل حتی اقدامات نظامی کردند، از جمله عثمان دان فودیو (متوفی ۱۲۳۲/ ۱۸۱۷) با اعلام جهاد مقدّس علیه کفار ، بر بخش‌هایی از نیجریه دست یافت و پس از او پسرش محمدبِلّو (حک: ۱۲۳۲ـ۱۲۵۳/ ۱۸۱۷ـ۱۸۳۷) حاکمِ همان مناطقی شد که پدرش گرفته بود و بتدریج قلمرو خود را گسترش داد. [۲۲]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۳۱۰ـ۳۲۰، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
۸ - مرکز علوم دینی بودن زوایازوایای صوفیه مراکز علوم دینی به شمار می‌آمدند و در آن‌ها زبان عربی و فقه و کلام تدریس می‌شد. [۲۳]
صادق ملک شهمیرزادی، «صوفیان افریقا»، ج۱، ص۷۹، چشم انداز، سال ۱، ش ۹ (آذر ۱۳۷۶).
۹ - رابطه تصوف و مهدویتصوفیه بخصوص در شمال افریقا ، مبلّغ عقیده مهدویت بودند. این عقیده که از طریق فاطمیان مصر به صوفیه رسیده بود، منجر به ظهور بسیاری از مدعیان مهدویت در سودان و سومالی و سنگال و نیجریه و کامرون شد. [۲۴]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۹۱ـ۳۹۲، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۲۵]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۳، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
از جمله در حوادثی که به تأسیس دولت مهدی در سودان به رهبری محمداحمد بن عبداللّه (حک: ۱۲۹۸ـ۱۳۰۲/ ۱۸۸۱ـ ۱۸۸۵)، یکی از مریدان طریقه سَمّانیه ، انجامید، نقش مؤثری داشتند. [۲۶]
محمدابراهیم ابوسلیم، الحرکة الفکریّة فی المهدیّة، ج۱، ص۵۵، بیروت ۱۹۸۱.
[۲۷]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
۱۰ - نقش صوفیه در تحولات سیاسیطریقهها و زوایای صوفیه در تحولات سیاسی افریقا نیز نقش تعیین کننده‌ای داشتند، از جمله زاویه «دَلاء» یا «تادْلا» که حرکت مرابطون از آن‌جا آغاز شد. فرقه مُریدین نیز از اتباع طریقه‌های صوفیه در مغرب بودند. [۲۸]
نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۳۸۷، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
[۲۹]
حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء ۳، ص۸۲، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۱۱ - مقابله صوفیه با جور و استعمارصوفیان از مردم در برابر جور حکام و استعمارگران دفاع می‌کردند. ۱۱.۱ - قیام شیخ شابیهسلطان تونس در ۷۱۳ قیام یکی از مریدان شیخ عبدالرحمان تَسولی را سرکوب کرد، ولی دو قرن بعد شیخ طریقه شابیه در قیروان قیام کرد و حاکم آن‌جا شد. ۱۱.۲ - قیام صوفیان ریفقیام صوفیان ریف در مراکش نیز سبب شد که ابویوسف یعقوب، پادشاه مَرینیان در فاس (۶۵۶ـ ۶۸۵)، برای جلوگیری از قیام مردم بر ضد سلطنتش، اقدام کند. [۳۰]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۹۰ـ۳۹۱، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۳۱]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۳۹۴، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۳۲]
حسن علی حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، ج۱، ص۴۷۸ـ۴۷۹، قاهره ۱۹۸۰.
۱۱.۳ - مبارزات ضداستعماری صوفیانطریقههایی مانند قادریه و شاذلیه نیز سابقه‌ای طولانی در درگیری با استعمارگران داشتند. این دو طریقه در مراکش و الجزایر با فرانسه و در اتیوپی و سومالی با ایتالیا و انگلیس مبارزه کردند. امیرعبدالقادر (متوفی ۱۳۰۰/ ۱۸۸۳) که در الجزایر با فرانسه مبارزه کرد، یکی از مریدان طریقه قادریه بود. [۳۳]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۹ـ۱۳۰.
[۳۴]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۲.
طریقه‌های دیگری چون جَزولیه و احمدیه و دَندراویه و دَرقاویه نیز در غرب و شاخ افریقا با ایتالیا و انگلیس مبارزه کردند. [۳۵]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۰.
[۳۶]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۲.
[۳۷]
حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، ج۲، جزء ۳، ص۸۴، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
در مغرب تمام زوایای صوفیه مراکز دفاعی در برابر هجوم و اشغال‌گری اسپانیا و پرتغال بودند. [۳۸]
نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۳۵۶، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
برخی از مریدان احمد بن ادریس مؤسس طریقه ادریسیه با استعمارگران شمال غرب و غرب افریقا، و احمد بن شریف سَنوسی (۱۲۹۰ـ۱۳۵۱/ ۱۸۷۳ـ۱۹۳۳) از مشایخ طریقه سنوسیه ، از ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰/ ۱۹۰۲ـ۱۹۱۲ در صحرا با فرانسه و در ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱ در لیبی با ایتالیایی‌ها مبارزه کردند. محمد بن عبداللّه حسن (متوفی ۱۳۰۱ ش/ ۱۹۲۲) از سومالی، در برابر اشغالگران اتیوپیایی و ایتالیایی و انگلیسی ایستادگی کرد. [۳۹]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
[۴۰]
ذیل «السنوسی»، دانشنامه اسلام، چاپ دوم.
۱۱.۴ - موافقان استعمارگراندر عین حال، برخی طریقه‌ها در سنگال و سودان و موریتانی هنگام درگیری میان استعمارگران و مردم، بین آن‌ها میانجی‌گری می‌کردند و حتی برخی مشایخ با استعمارگران همکاری می‌نمودند، مثلاً چند تن از مشایخ قادریه به گسترش نفوذ فرانسه در صحرا کمک کردند. [۴۱]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۰.
۱۱.۵ - اندیشه اتحاد اسلامیاندیشه اتحاد اسلامی نیز از طریق برخی طریقه‌های اصلاح طلب، مانند قادریه و شاذلیه، در افریقا گسترش یافت و زوایای صوفیه با استفاده از تعالیم اسلامی برای متحدکردن قبایل افریقایی در برابر استعمارگران بسیار کوشیدند. [۴۲]
ج ۲، جزء ۳، حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۴۳]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
۱۲ - طریقه‌های صوفیه در افریقا۱۲.۱ - طریقه خاندان وَزّانیاین طریقه‌ها در افریقا ابتدا در خاندان وَزّانی (ساکن وَزّان در شمال مغرب)، شکل گرفتند. عبدالسلام بن مَشیش ، مؤسس طریقه مَدْینیه و مرید ابومَدْین تلمسانی ، از مشاهیر این خاندان بود [۴۴]
ج ۲، جزء ۳، حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۴۵]
نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۳۵۵، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
و هر دو آن‌ها از بزرگ‌ترین شیوخ صوفیه در مغرب بودند. [۴۶]
ج ۲، جزء ۳، حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۴۷]
نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۳۵۵، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
۱۲.۲ - ترتیب تقدم طریقههاطریقه قادریه و شاذلیه زودتر و طریقه‌های دیگر مانند تجانیه و جزولیه و ختمیه و سنوسیه دیرتر از طریقه‌های دیگر در افریقا رواج یافتند. چهار طریقه اخیر اغلب تحت تأثیر قادریه و شاذلیه بودند. [۴۸]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۴۲۱ـ۴۲۲، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۴۹]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
[۵۰]
عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ المغرب العربی، ج۶، ص۹۵، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
۱۲.۳ - طریقه‌های پرطرفدارپرطرفدارترین طریقه‌های صوفیه نیز قادریه و شاذلیه و تجانیه‌اند و بسیاری از طریقه‌ها از آن‌ها منشعب شده‌اند. [۵۱]
ج ۲، جزء ۳، حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۱۳ - قادریهگفته می‌شود که این طریقه از یمن یا حَضْرَموت ابتدا به اتیوپی وارد شد. احتمالاً ابوبکر عبداللّه العَیْدَروس (متوفی ۹۰۹/ ۱۵۰۳) اول بار آن را به اتیوپی برد. [۵۲]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۴۷۲، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
این طریقه در انتشار اسلام در افریقا نقش مهمی داشته است. ۱۳.۱ - برنامه‌های قادریهاز برنامه‌های کنونی آن تعلیم قرآن به اطفال و فرستادن پیروان، به سرمایه زوایا، برای تحصیل در مراکز علمی جهان اسلام و مراجعت به وطنشان برای تبلیغ دین اسلام در برابر تبلیغات مسیحیان است. [۵۳]
صلاح مید عقبی، الطرق الصوفیة و الزوایا بالجزائر: تاریخها و نشاطها، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۴۵، بیروت ۲۰۰۲.
۱۳.۲ - شیوخ مهم قادریبرخی شیوخ مهم قادری این اشخاص بودند: محمد بقّاعی که موجب رواج طریقه قادریه در غرب افریقا شد؛ مختار کُنْتی (متوفی ۱۲۲۶/ ۱۸۱۱) و شیخ عثمان دان فودیو هر دو از مبلّغان اندیشه اتحاد مسلمین و اصلاحات؛ [۵۴]
که او را مجدِّد، محمد حجی، جولات تاریخیّه، بیروت ۱۹۹۵.
(احیاکننده) می‌دانستند و در غرب افریقا نهضت‌های جهادی را رهبری می‌کرد؛ عبدالرحمان بن عبداللّه شاشی ، سراینده نعت مشهوری به نام شجرة الیقین. [۵۵]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۰.
[۵۶]
سلیمان سلیم علم الدین، التصوف الاسلامی: تاریخ ـ عقائد ـ طریق ـ اعلام، ج۱، ص۶۰۴ـ ۶۰۵، بیروت ۱۹۹۹.
[۵۷]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۵۰۲، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
۱۳.۳ - ضعیف شدن قادریهاز قرن دوازدهم/ هجدهم طریقه قادریه تحت الشعاع تجانیه قرار گرفت، اما تأثیر معنوی این طریقه، بخصوص مؤسس آن عبدالقادر گیلانی ، باقی مانده است. ۱۳.۴ - عقیده مردم درباره عبدالقادرعبدالقادر هیچ‌گاه به افریقا نرفت، اما به عقیده مسلمانان این سرزمین، او تلاش بسیار کرد تا کفارِ منطقه شاخ افریقا را مسلمان کند. در داستانی گفته شده است که عبدالقادر گیلانی چهل جان داشته است و بدین ترتیب، وجود قبرهای او را در برخی شهرهای افریقا توجیه می‌کنند. [۵۸]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
[۵۹]
صادق ملک شهمیرزادی، «صوفیان افریقا»، ج۱، ص۷۵، چشم انداز، سال ۱، ش ۹ (آذر ۱۳۷۶).
برخی طریقه‌ها در افریقا، ادعا می‌کنند که با عبدالقادر گیلانی پیوند معنوی دارند. [۶۰]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
۱۳.۵ - انشعابات قادریهبعضی از شاخه‌های منشعب از قادریه عبارت‌اند از: مُریدیه ، که آن را احمدو بامبا (۱۲۶۷ـ۱۳۴۶/ ۱۸۵۱ـ۱۹۲۷)، از مخالفان مشهور استعمار فرانسه، در ۱۳۰۴/ ۱۸۸۷ در سنگال بنیان نهاد [۶۱]
سلیمان سلیم علم الدین، التصوف الاسلامی: تاریخ ـ عقائد ـ طریق ـ اعلام، ج۱، ص۶۰۷، بیروت ۱۹۹۹.
[۶۲]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۱، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
[۶۳]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۱.
بهاریه ، از شاخه‌های قادریه در سودان و منسوب به تاج‌الدین بهاری ، این طریقه در ۱۱۵۵/ ۱۷۴۲ متشتت شد و بسیاری از پیروان آن بتدریج به طریقه ختمیه پیوستند [۶۴]
سلیمان سلیم علم الدین، التصوف الاسلامی: تاریخ ـ عقائد ـ طریق ـ اعلام، ج۱، ص۵۸۸، بیروت ۱۹۹۹.
فاضلیه ، شعبه‌ای از قادریه در موریتانی که مؤسس آن محمد فاضل (۱۱۹۴ـ۱۲۸۶/ ۱۷۸۰ـ۱۸۶۹) بود. [۶۵]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
۱۴ - شاذلیهابوالحسن شاذِلی (متوفی ۶۵۶/ ۱۲۵۸)، مرید عبدالسلام مَشیش، این طریقه را ــ که از جمله طریقه‌های اصلاح طلب است ــ در تونس بنیان نهاد. [۶۶]
ج ۲، جزء ۳، حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
گفته‌اند که حَمْدا بُودونانه این طریقه را به سودان برد. از مبلّغان مشهور آن شیخ خُوجَلی بن عبدالرحمان بن ابراهیم (متوفی ۱۱۵۵/ ۱۷۴۲) بود. [۶۷]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۴۲۸، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
یکی از شعب مهم این طریقه در افریقا، درقاویه است که ابتدا در تِلِمسان در قرن یازدهم/ هفدهم ظهور کرد. [۶۸]
صلاح مید عقبی، ج۱، ص۲۳۰، الطرق الصوفیة و الزوایا بالجزائر: تاریخها و نشاطها، بیروت ۲۰۰۲.
[۶۹]
صلاح مید عقبی، ج۱، ص۲۳۲، الطرق الصوفیة و الزوایا بالجزائر: تاریخها و نشاطها، بیروت ۲۰۰۲.
۱۵ - طَیبیهطیبیه یکی از شاخه‌های شاذلیه است و وزانیه و تهامیه نیز نامیده می‌شود. [۷۰]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۱۰۵، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
این طریقه منسوب به عبداللّه بن ابراهیم وزانی (متوفی ۱۰۸۹) است و از مشایخ آن عبدالحی کتانی است. او از استادان مسجد جامع قَرَویین بود و به خروج از دین متهم شد. این طریقه از اوایل قرن دوازدهم/ اواخر قرن هفدهم وارد امور سیاسی شد و تا قرن سیزدهم/ نوزدهم پیروانی داشت. [۷۱]
نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۳۵۷، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
[۷۲]
صلاح مید عقبی، الطرق الصوفیة و الزوایا بالجزائر: تاریخها و نشاطها، ج۱، ص۲۲۷، بیروت ۲۰۰۲.
۱۶ - زَروقیهزَروقیه یکی دیگر از شاخه‌های شاذلیه است و منسوب است به احمد بُرنسی مشهور به زَرّوق (متوفی ۸۹۹/ ۱۴۹۴)، عالِم مراکشی. شاخه‌هایی که نَسَب معنوی خود را به او می‌رسانند عبارت‌اند از: رُشدیه یا یوسفیه هر دو در مراکش در قرن دهم؛ ناصریه در مراکش، شیخیه در الجزایر و شابیه در تونس، همه در قرن یازدهم [۷۳]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
و دَرقاویه منسوب به ابوحمید عرب دَرقاوی (متوفی ۱۲۳۸/ ۱۸۲۳) در قرن دوازدهم.
از مشایخ معروف درقاویه، احمد علوی (متوفی ۱۳۰۳ ش/ ۱۹۲۴) بود که طریقه علویه منسوب به او در الجزایر رواج دارد. شهرت و نفوذ معنوی وی چنان است که حتی در میان پژوهش‌گران اروپاییِ علاقه‌مند به عرفان پیروانی دارد. [۷۴]
ج ۲، جزء ۳، حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۷۵]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
[۷۶]
نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۳۵۷، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
[۷۷]
مارتین لینگز، عارفی از الجزایر، ترجمه نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۷ - ختمیه یا مَرغانیه۱۷.۱ - تاریخچه تشکیل ختمیهپس از وفات سیداحمد بن ادریس فاسی (متوفی ۱۲۵۳/ ۱۸۳۷)، میان مریدان او بر سر تعیین خلیفه اختلاف افتاد. سیدمحمد عثمان میرغَنی (۱۲۰۸ـ ۱۲۶۸/ ۱۷۹۴ـ۱۸۵۲)، که سیداحمد او را برای تبلیغ از مصر به سودان فرستاده بود، طریقه خود را جدا کرد. محمد عثمان ادعا داشت که تعالیم طریقه‌هایی مانند قادریه و نقشبندیه و شاذلیه را با هم جمع کرده و طریقه او خاتم طرق است. وی تلاش می‌کرد تا این طریقه‌ها را یکی کند، اما در نهایت این طریقه نیز طریقه‌ای در کنار آن طریقه‌ها شد. [۷۸]
جان اوبرت ولت، تاریخ الطریقة الختمیة فی السودان، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، ترجمه محمدسعید قدال، قاهره ۲۰۰۲.
محمد عثمان فرزند و جانشین خود، محمد سرّالختم (متوفی ۱۲۸۰)، را مسئول طریقه در یمن کرد و دو فرزند دیگرش، جعفر در حجاز و حسن در سودان، مسئول تبلیغ طریقه شدند. بعد از مرگ محمد عثمان هر کدام از پسران او به استقلال ، در منطقه خود زعامت طریقه را بر عهده گرفتند. [۷۹]
جان اوبرت ولت، تاریخ الطریقة الختمیة فی السودان، ج۱، ص۱۳۴، ترجمه محمدسعید قدال، قاهره ۲۰۰۲.
بدین ترتیب ختمیه به شاخه‌های مختلفی تقسیم شد. ۱۷.۲ - گستره نفوذ ختمیهمهمترین مرکز آن در سودان است و بیش از همه طریقه‌ها در آن‌جا پیروانی دارد، چنان‌که برخی طرفداران شاذلیه در سودان به ختمیه پیوستند. [۸۰]
سلیمان سلیم علم الدین، التصوف الاسلامی: تاریخ ـ عقائد ـ طریق ـ اعلام، ج۱، ص۵۴۰ ـ۵۴۱، بیروت ۱۹۹۹.
[۸۱]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۴۷۳، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
علی مایه دورُگْبا این طریقه را در سومالی معرفی کرد. ختمیه در حوالی موگادیشو و منطقه‌ای در ناحیه اُوگادِن اتیوپی نیز پیروانی دارد. [۸۲]
صادق ملک شهمیرزادی، «صوفیان افریقا»، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چشم انداز، سال ۱، ش ۹ (آذر ۱۳۷۶).
۱۷.۳ - اقدامات سیاسی ختمیهطریقه ختمیه از مصر و عثمانی کمک‌های مالی دریافت می‌کرد و در درگیری‌ها از حمایت آن‌ها برخوردار بود و برای گسترش خود از نفوذ آن‌ها سود می‌جست. هنگام قیام مهدی سودانی در سودان، ختمیه در زمره مخالفان او بودند و حرکت وی را فتنه‌ای بر ضد اسلام می‌دانستند. گرچه قوای مهدی مقاومت نظامی ختمیه را در هم شکستند، پس از سرکوبی قیام مهدی و پس از آن‌که سربازان مصری و انگلیسی در ۱۳۱۶/ ۱۸۹۸ سودان را اشغال کردند، این طریقه دو باره قوّت گرفت. [۸۳]
دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۳۱.
[۸۴]
جان اوبرت ولت، تاریخ الطریقة الختمیة فی السودان، ج۱، ص۱۴۸، ترجمه محمدسعید قدال، قاهره ۲۰۰۲.
[۸۵]
جان اوبرت ولت، تاریخ الطریقة الختمیة فی السودان، ج۱، ص۲۹۶، ترجمه محمدسعید قدال، قاهره ۲۰۰۲.
۱۸ - جَزولیهاین طریقه را ابوعبداللّه محمد جَزولی ، صوفی مراکشی، در قرن نهم تأسیس کرد. زاویه‌های آن از تلمسان تا سوس الاقصی گسترده است و از طریقه‌های مهم شمال افریقا محسوب می‌شود. ۱۸.۱ - نقش سیاسی جزولیهجزولیه ، در حوادث سیاسی تأثیر داشتند و با استعمار پرتغال و اسپانیا در شمال غربی افریقا مبارزه کردند. [۸۶]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۴۲۱، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
عبداللّه بن مبارک ، مرید جزولی، در مبارزه با پرتغالی‌ها در برابر درخواست بزرگان سوس برای تصدی رهبری، شریف سعدی (متوفی ۹۲۳) را معرفی کرد. سعدی با لقب القائم بامراللّه با مردم بیعت و دولت سعدیه را تأسیس کرد. [۸۷]
آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ج۱، ص۴۲۱ـ۴۲۷، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷.
[۸۸]
عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ المغرب العربی، ج۶، ص۱۱۳ـ ۱۱۵، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
[۸۹]
محمد حجی، جولات تاریخیّه، ج۲، ص۴۸۳ـ ۴۸۵، بیروت ۱۹۹۵.
۱۸.۲ - عیساویهعیساویه یا عیسویه یکی از شاخه‌های جزولیه و منسوب به محمد بن عیسی فهدی (متوفی ۹۳۱/ ۱۵۲۵)، صوفی مراکشی، است. عیساویه به زیارت قبور شیوخ و سماع اهمیت می‌دادند، ولی علمای دینی با آنان مخالف بودند و آنان را عامل انحطاط اسلام در شمال افریقا می‌دانستند. [۹۰]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
ملک محمد پنجم، پادشاه مغرب، مجالس سماع آن‌ها را ممنوع کرد و این طریقه را باطل خواند، [۹۱]
نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۳۵۷ـ ۳۵۸، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
[۹۲]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
با این‌حال عیساویه هنوز در الجزایر و تونس وجود دارند. [۹۳]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۸۳، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
[۹۴]
ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ج۱، ص۱۰۵، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
۱۹ - سَمّانیهاین طریقه یکی از شاخه‌های خلوتیه است. بنیان‌گذار آن محمد بن عبدالکریم سمّانی (۱۱۳۰ـ۱۱۸۹/ ۱۷۱۸ـ ۱۷۷۵) است. این طریقه را احمد بن طبیب بن بَشیر (متوفی ۱۲۳۹/ ۱۸۲۴) در اتیوپی و سودان رواج داد. محمد احمد (مهدی) از مریدان سمّانیه بود و شاخه‌ای از این طریقه در به قدرت رساندن او سهم مهمی داشت. [۹۵]
دانشنامه اسلام، چاپ دوم، ذیل «طریقت».
[۹۶]
جان اوبرت ولت، تاریخ الطریقة الختمیة فی السودان، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۵۴، ترجمه محمدسعید قدال، قاهره ۲۰۰۲.
امروزه سمّانیه از طریقه‌های دیگر پیروان کمتری دارد. [۹۷]
سلیمان سلیم علم الدین، التصوف الاسلامی: تاریخ ـ عقائد ـ طریق ـ اعلام، ج۱، ص۵۹۴، بیروت ۱۹۹۹.
۲۰ - رحمانیهطریقه رحمانیه یکی از شاخه های طریقه خلوتیه است. بنیان‌گذار آن محمد بن عبدالرحمان ادریسی (متوفی ۱۲۰۸) است. این طریقه، مبارزاتی بر ضد استعمار فرانسه، بخصوص در الجزایر، داشت. بیشترین مریدان آن در الجزایر و تونس‌اند. [۹۸]
صلاح مید عقبی، الطرق الصوفیة و الزوایا بالجزائر: تاریخها و نشاطها، ج۱، ص۱۵۵، بیروت ۲۰۰۲.
[۹۹]
صلاح مید عقبی، الطرق الصوفیة و الزوایا بالجزائر: تاریخها و نشاطها، ج۱، ص۱۵۷، بیروت ۲۰۰۲.
۲۱ - مجذوبیهپیش از آن‌که طریقه مجذوبیه به وجود آید، در مغرب به کسانی که به واسطه جذبه الاهی به مقام قرب می‌رسیدند و صاحب کرامات و باخبر از غیب می‌شدند، مجذوب می‌گفتند. ۲۱.۱ - مجذوبان مشهوراز جمله مجذوبان ، علی بن احمد صنهاجی دوار (متوفی ۹۴۹/ ۱۵۴۲) بود که در قصر بزرگان بنی وطاس (حک: ۸۳۱ـ۹۵۷/ ۱۴۲۸ـ۱۵۵۰) از او استقبال می‌شد و او هرچه از آنان می‌گرفت به فقرا می‌داد. یکی دیگر از این مجذوبان در مغرب، عبدالرحمان مجذوب (متوفی ۹۷۶/ ۱۵۶۸) مرید صنهاجی بود، هرچند که حالت جذبه وی دائمی نبود. وی مریدان را از اقتدا کردن به افعال خود در هنگام جذب نهی می‌کرد. در باره سیرت و مناقب او آثار بسیاری وجود دارد، دیوان‌هایی به او منسوب است و سخنانی شبیه به سخنان حلّاج و ابن عربی از او نقل کرده‌اند. [۱۰۰]
محمد حجی، جولات تاریخیّه، ج۲، ص۴۸۵ـ۴۸۶، بیروت ۱۹۹۵.
۲۱.۲ - مؤسس مجذوبیهطریقه مجذوبیه را، که شاخه‌ای از شاذلیه محسوب می‌شود، حمد بن محمد مجذوب (متوفی ۱۱۹۰/ ۱۷۷۶) بنیان نهاد. ۲۱.۳ - ورود مجذوبیه به سیاستجانشین وی، پسرش قمرالدین (متوفی ۱۱۵۵) معروف به محمد صغیر، مدارس و مساجد بسیاری در سودان بنا کرد. در هنگام انقلاب مهدی سودانی، مجذوبان به او پیوستند و در جنگ با ترک‌ها با قوای مهدی همراه بودند، ولی بعد از دوران مهدی این گروه به اجتماعات کوچک محدود شد. [۱۰۱]
سلیمان سلیم علم الدین، التصوف الاسلامی: تاریخ ـ عقائد ـ طریق ـ اعلام، ج۱، ص۵۹۹ ـ۶۰۱، بیروت ۱۹۹۹.
[۱۰۲]
محمداحمد درنیقه، الطریقة الشّاذلّیة و اعلامها، ج۱، ص۹۷، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
۲۲ - فهرست منابع(۵۹) ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش. (۶۰) محمدابراهیم ابوسلیم، الحرکة الفکریّة فی المهدیّة، بیروت ۱۹۸۱. (۶۱) آلفرد بل، الفرق الاسلامیّة فی الشمال الافریقی من الفتح العربی حتی الیوم، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۷. (۶۲) محمد حجی، جولات تاریخیّه، بیروت ۱۹۹۵. (۶۳) حسن علی حسن، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس: عصر المرابطین و الموحدین، قاهره ۱۹۸۰. (۶۴) محمداحمد درنیقه، الطریقة الشّاذلّیة و اعلامها، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰. (۶۵) نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵. (۶۶) صلاح مید عقبی، الطرق الصوفیة و الزوایا بالجزائر: تاریخها و نشاطها، بیروت ۲۰۰۲. (۶۷) سلیمان سلیم علم الدین، التصوف الاسلامی: تاریخ ـ عقائد ـ طریق ـ اعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۶۸) عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ المغرب العربی، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴. (۶۹) ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش. (۷۰) مارتین لینگز، عارفی از الجزایر، ترجمه نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۶۰ ش. (۷۱) صادق ملک شهمیرزادی، «صوفیان افریقا»، چشم انداز، سال ۱، ش ۹ (آذر ۱۳۷۶). (۷۲) حسین مونس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲. (۷۳) عبداللّه ناصری طاهری، مقدمه ای بر تاریخ سیاسی اجتماعی شمال افریقا: از آغاز تا ظهور عثمانیها: تهران ۱۳۷۵ ش. (۷۴) جان اوبرت ولت، تاریخ الطریقة الختمیة فی السودان، ترجمه محمدسعید قدال، قاهره ۲۰۰۲. (۷۵) محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸. (۷۶) دانشنامه اسلام، چاپ دوم. (۷۷) دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد؛ ۲۳ - پانویس
۲۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف در افریقا»، شماره۳۵۸۹. رده‌های این صفحه : تاریخ تصوف | تصوف
|